به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اولین همایش ملی انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و مشارکت اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان ۲۵ و ۲۶ آذرماه با موضوع کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی به‌صورت مجازی برگزار می‌شود. این همایش که با هدف شناسایی، پیشنهاد و ارائه راهکارهایی برای ارتقای کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی به صورت ملی برگزار می‌شود، در آن مقالاتی در سه‌ سطح ارائه شفاهی (۱۰ مقاله)، چاپ مجموعه مقالات (۳ عنوان) و پوستر (۱۵ عنوان) ارائه خواهد شد.

منصور کوهی رستمی، دبیر اجرایی‌ همایش و عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگویی تفصیلی به سؤالات ما در خصوص برگزاری، اهداف، راهبردها و برنامه‌های این همایش پاسخ داد که در ادامه می‌خوانید.

شما سابقه حضور در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌عنوان مدیرکل در یکی از استان‌های پرکتابخانه نهاد را دارید. با توجه به سابقه علمی و اجرایی شما، این سؤال مطرح می‌شود که کتابخانه‌های عمومی چرا باید اجتماعی شوند؟

بنابر دو ضرورت مهم کتابخانه‌های عمومی بایستی به سمت تبدیل شدن به مراکز اجتماعی حرکت کنند. ضرورت اول، ضرورتی تاریخی است و  بررسی تاریخی کتابخانه‌های عمومی نشان می‌دهد که این کتابخانه‌ها تاریخی طولانی  در خدمت به افراد و گروه‌های اجتماعی مختلف دارند و مفهوم کتابخانه به‌عنوان نهاد اجتماعی از مدت‌ها پیش شکل گرفت. بنابراین کتابخانه‌های عمومی ماهیتاً از ابتدای شکل‌گیری‌شان تمایل به اثرگذاری اجتماعی داشته‌اند.  پیوند این کتابخانه‌ها با اصطلاحاتی مانند «کتابداری مدنی»، «شهروند آگاه»، و «شکاف دیجیتالی» این مطلب را تأیید می‌کند. استعاره «مکانی برای همه» در مورد کتابخانه‌های عمومی، به‌درستی به تعامل رو به رشد اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی کتابخانه با جامعه محلی اشاره دارد به نحوی که کتابخانه را نهادی دارای نقش آفرینی اجتماعی در نظر می‌گیرند.

ضرورت دوم، تثبیت جایگاه کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان مراکزی اجتماعی و اثرگذار است. امروزه تغییرات اساسی در نظام‌های اطلاعاتی و ارتباطی منجر به کاهش شدید تقاضا و درنتیجه تغییر ماهیت انواع کتابخانه‌ها شده است. دسترسی همگانی به اطلاعات دیجیتالی، پیشرفت در ذخیره‌سازی و سازمان‌دهی (که قبلاً تابعی از کتابخانه‌ها بود) عمدتاً توسط نرم‌افزارها، از جمله سامانه‌های هوشمند انجام می‌شود. بنابراین در این شرایط، تمرکز و تأکید صرف بر ارائه منابع اطلاعاتی، و امید به بقای کتابخانه‌های عمومی، امیدی بیهوده و خوش‌بینانه است. لذا کتابخانه‌های عمومی در دنیای امروز، به معنای عام‌تر، برای سازمان‌دهی روند تعامل فکری بین اعضای جامعه مورد خدمت طراحی شده‌اند. با انجام این مأموریت کتابخانه‌ها نه تنها قادر به غلبه بر بحران ناشی از کاهش عینی تقاضا برای دستیابی به اطلاعات هستند، بلکه با ورود به مرحله دیگری از توسعه، در حال تبدیل شدن به بسترهایی برای اجرای انواع مختلف برنامه‌ها و خدماتی هستند که به‌طور باورنکردنی می‌تواند منجر به گسترش و تعمیق اقتدار آن‌ها شود.

با توجه به ریشه‌های تاریخی کتابخانه‌های عمومی و سرشت اجتماعی بودن این نهاد و از طرفی الزام ناشی از مأموریت جدید، ناگزیر هستیم که در مسیر تبدیل کتابخانه‌های عمومی به مراکز اجتماعی گام برداریم. بنابراین کتابخانه‌های عمومی همواره به دنبال تقویت اجتماعات محلی خود بوده و این امر ضرورت بازطراحی نقش کتابخانه را افزایش می‌دهد. که این نقش جدید حضور جدی کتابخانه‌های عمومی در جامعه و کمک به فرایند اجتماع سازی است.

با توجه به این نکات به نظر شما کتابداران چه نقشی در اجتماعی شدن و تبدیل کتابخانه‌ها به پاتوق‌های فرهنگی دارند؟

همان‌طور که گفتم کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان بخشی از بطن جامعه که در نتیجه نیازهای اجتماعی اقشار مختلف شکل‌گرفته‌اند همواره در کنار خدمات اطلاعاتی به خدمات اجتماعی نیز مشغول بوده‌اند اما با توجه به تحولات سریع و شگرف در بافت اجتماعی جوامع امروز، ظهور فناوری‌های نوین، تفاوت‌های مشهود بین نسلی و امکان ارائه خدمات اجتماعی متفاوت با توجه به تغییر زاویه دید و انتظارات دولت‌ها، الزام خدمات‌رسانی هر چه بهتر در عرصه اجتماعی میسر و ضروری گشته است. این مسیر نو در بستر خدمات‌رسانی کتابخانه‌های عمومی در کشور ما نیز چند گاهی است که به برکت تغییر زاویه دید سیاست‌گذاران با جدیت دنبال می‌شود. اما طبیعتاً چالش‌های بدنه کتابخانه‌های عمومی در خدمات‌رسانی به جامعه را، بیش از هر کس، کتابداران عزیز تجربه می‌کنند. لذا بهترین عنصر برای تشخیص تضادها و تناقض‌های میان آن هدف عالی با قوانین و مسیرهای فعلی و نیز تبیین چرایی‌ها و چگونگی‌ها در طی این دوران گذار، عموم کتابداران هستند که می‌توانند میان مشاهدات عینی و تجربیات عملی خود با ایده‌ها و راه‌کارهای علمی، پلی بسازند و تا فرصت‌های موجود را مغتنم شمرده و توسعه دهند و تهدیدها را به چالش کشیده و تبدیل به فرصت کنند.

در اینجا می‌خواهم به گفته آقای شامن اشاره کنم که معتقد است کتابداران نقشی حیاتی در جامعه ایفا کرده و برای ساختن آینده‌ای منصفانه، و برای همه، مسئولیت اجتماعی دارند. بنابراین اگر کتابداران در این رویکرد جدید پیشگام بوده و با شناخت دقیق مقتضیات کنونی کتابخانه‌های عمومی، برنامه‌های نوآورانه اجتماعی ارائه کنند، قطعاً آینده کتابخانه‌های عمومی کشور در میان نهادهای فرهنگی کشور آینده‌ای روشن و پر امید خواهد بود.

با چنین امیدواری که شما نسبت به آینده کتابخانه‌های عمومی دارید، این سؤال مطرح می‌شود که کتابخانه‌های عمومی در مناطق محروم که یکی از دغدغه‌های مدیران کشور هم هستند ایفاگر چه نقشی در ارتقای سلامت اجتماعی هستند؟

ریشه سلامت اجتماعی به تعریف سازمان بهداشت جهانی از مفهوم سلامت برمی‌گردد. در این تعریف گفته‌شده که سلامت فقط نبود بیماری و نقص نیست بلکه آسایش کامل جسمی، روانی و اجتماعی است. قطعاً کتابخانه‌های عمومی می‌توانند در بعد سلامت روانی و اجتماعی جامعه نقش پررنگی ایفا کنند. اما در این خصوص به‌جای شرح نظری مسئله، به تجربه زیسته خودم در دوران فعالیتم در کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان اشاره کنم، که به‌خوبی اثرگذاری حضور کتابخانه عمومی در یک اجتماع و سلامت اجتماعی را نشان می‌دهد. در سال ۱۳۹۳ بازدیدی از یکی از شهرستان‌ها داشتیم که در این بازدید گفته شده بود که کتابخانه‌ای سه سال پیش افتتاح شده اما به دلیل کمبود بودجه و نیروی کتابدار هنوز ارائه خدمات رو شروع نکرده است. جهت بازدید به همان روستا رفتیم، در کوچه کتابخانه چندین جوان حضور داشتند که در حال استعمال دخانیات بودند که با آن‌ها هم کلام شدیم. برای ما بسیار سخت بود که بشنویم که اگر این کتابخانه را فعال می‌کردید ما به جای استعمال دخانیات اوقات فراغتمان را با کتاب‌های کتابخانه پر می‌کردیم. لذا خیلی سریع آن کتابخانه را فعال کردیم و یکی از جوانان تحصیل‌کرده همان روستا نیز استخدام شد و این کتابخانه هم‌اکنون محل حضور مردم روستا است و خدا رو شکر با کتابدار فعالی که دارد برنامه‌های متنوع فرهنگی در حال اجراست.

تجربه ملموس این کتابخانه ما را بر آن داشت در توسعه کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان نگاه ویژه‌تری به مناطق محروم داشته باشیم. البته این رویکرد در مهر و موم‌های اخیر در کلیت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بسیار برجسته بوده است. با این نگاه در ۳ سال اخیر در استان خوزستان بیش از ۱۲ کتابخانه در مناطق روستایی و محروم افتتاح شده که مطمئناً در افزایش سلامت اجتماعی در این مناطق در حال نقش آفرینی هستند.

با این توضیح مخاطبان و اعضا چه نقشی در ارتقای نقش کتابخانه‌های عمومی برای اجتماعی شدن و تبدیل کردنشان به پاتوق‌های فرهنگی دارند؟

مفهوم محوری کتابخانه‌های عمومی مخاطبان و اعضای جامعه‌ای هستند که کتابخانه برای آن‌ها ایجاد شده است. روندهای بررسی شده کتابخانه‌های عمومی دنیا نشان می‌دهد که کتابخانه‌های عمومی در حال کشف طیف وسیعی از راه‌های بهبود تجربه مشتری، ترغیب به استفاده از کتابخانه و تعامل با جامعه هستند. برای این منظور می‌توان با اجرای برنامه‌هایی این تعامل و مشارکت را تقویت کرد. مشارکت جامعه و کاربر کتابخانه در فرآیندهای برنامه‌ریزی، خواه طراحی یک ساختمان جدید باشد یا تدوین برنامه راهبردی کتابخانه، مشارکت در طراحی کتابخانه و نام‌گذاری کتابخانه، تمرکز بر کاهش موانع دسترسی و بهبود فرصت‌های خود-خدمتی به اعضا و کاربران، تنوع در ساعات کاری ارائه خدمات کتابخانه‌ای، استفاده درست و به‌موقع از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، اجرای برنامه‌های متنوع در حوزه‌هایی مانند: تفریح و سرگرمی، سلامت، آموزش و یادگیری، کودکان و نوجوانان و ... از جمله برنامه‌هایی هستند که مشارکت اعضا را تقویت خواهد کرد.

قطعاً اگر با مقتضیات فرهنگی و اجتماعی کتابخانه‌های عمومی کشورمان بومی‌سازی شوند تجربه نوینی از تعامل کتابخانه‌های عمومی با کاربرانشان رقم خواهد خورد.

قطعاً اگر کاربران کتابخانه احساس کنند که کتابخانه در رشد و توسعه شخصی و اجتماعی‌شان سهم بزرگی دارد، گرایش بیشتری به سمت کتابخانه پیدا خواهند کرد و این حضور خودبه‌خود زمینه را برای تبدیل کتابخانه‌ها به پاتوق‌های فرهنگی فراهم خواهد کرد.

تغییر کارکرد کتابخانه‌های عمومی و افزودن خدمات اجتماعی چند سالی است که در نهاد آغاز شده و در کتابخانه‌های تازه تأسیس از جمله کتابخانه‌های مرکزی این مسئله به‌وضوح قابل مشاهده است. این تغییر رویکرد چه نقشی در محرومیت زدایی فرهنگی و تمرکز فعالیت‌های فرهنگی در کتابخانه‌ها دارد؟

این تغیر رویکرد در کنار افتتاح کتابخانه‌های مرکزی، در حضور جدی کتابخانه‌های عمومی در بحران‌های اخیر مثل سیل جنوب و شمال، زلزله کرمانشاه، بحران کرونا، همچنین گرایش پژوهش‌های نهاد به سمت مسائل اجتماعی، و سند آموزش کاربران نهاد نیز به‌خوبی قابل مشاهده است.

اما به این سؤال می‌خواهم از منظر فقر اطلاعاتی پاسخ دهم و نقشی که کتابخانه‌های عمومی می‌توانند در کاهش فقر اطلاعاتی که نوعی محرومیت اجتماعی است  داشته باشند. در متون مختلف از انواع فقر جسمی، فقر فرهنگی، فقر روحی و فقر مالی نیز نام برده شده است. در این بین یکی از انواع فقر، فقر اطلاعاتی است که صاحب‌نظران آن را نتیجه یا در ارتباط با دیگر انواع فقر از جمله فقر مالی تفسیر می‌کنند. فقر اطلاعاتی موقعیتی را شرح می‌دهد که افراد در نتیجه عوامل مرتبط اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و اقتصادی قادر نیستند به اطلاعات دسترسی یابند یا در صورت دستیابی قادر به درک آن نیستند.  بنابراین، مبحث فقر اطلاعاتی از چند جهت در جامعه امروزی اهمیت می‌یابد. از یک سو که می‌تواند مانعی اساسی در دستیابی به جامعه اطلاعاتی باشد و از سوی دیگر، با توجه به بحران هویت و فردگرایی در جامعه امروزی، بشر امروز بیش از پیش نیازمند دسترسی به اطلاعات و مهارت‌های دستیابی به اطلاعات است و اگر در این راه به دانش و سواد اطلاعاتی کافی دسترسی نداشته باشد خود و جامعه را  درگیر چالش‌های جدی از جمله فقر، آسیب-های اجتماعی و عدم موفقیت اقتصادی خواهد کرد.

بنابراین شبکه کتابخانه‌های عمومی کشور اگر به خوبی تغذیه شوند،  از طریق تسهیل دسترسی به اطلاعات و فراهم آوری فضای مشارکت اجتماعی می‌توانند در ایجاد جامعه‌ای که به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و دیجیتالی غنی‌تر است نقش مهمی ایفا کنند. از طرفی کتابخانه‌های عمومی می‌توانند به‌عنوان رسانه‌های آموزشی برای جامعه عمل کنند، و در حالی که آن‌ها همانند مدارس و دانشگاه‌ها برای ارائه آموزش رسمی طراحی نشده‌اند، همواره کارکردی خودبهسازی داشته‌اند. برخی از برنامه‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور کمک زیادی برای محرومیت زدایی و کاهش فقر اطلاعاتی در مناطق محروم خواهد کرد. برنامه‌هایی مثل شهرهای اولویت‌دار اجتماعی، گسترش کتابخانه‌های روستایی و مناطق محروم، طرح وای فای رایگان و برنامه آموزش کاربران اگر با تأمین اعتبار مالی خوب از جانب دولت حمایت شود قطعاً به کاهش محرومیت اجتماعی و فقر اطلاعاتی در کشور کمک شایانی خواهد کرد.

همان‌طور که می‌دانید همایش‌ها و نشست‌های متعددی در حوزه عملکرد کتابخانه‌های عمومی برگزار شده است. سؤال اینجا است که تفاوت این همایش با سایر نشست‌ها و همایش‌های علمی دیگر دارد؟

از ابتدای این همایش تلاش کردیم که همایشی متفاوت و اثربخش برگزار کنیم. این تفاوت را در سه جنبه مد نظر قرار دادیم. اول، طراحی و اجرای برنامه‌های متنوع تا رسیدن به روزهای همایش، دوم، افزایش میزان مشارکت کتابداران کتابخانه‌های عمومی کشور و سوم استفاده از تجارب بین‌المللی. که در هرکدام از این سه جنبه توفیقات خوبی حاصل شد. همچنین یکی از اتفاقات این همایش برگزاری ۱۲ پاتوق مقاله خوانی در استان‌های مختلف به صورت حضوری و مجازی است. پویش کتابخانه اجتماعی من که به جمع‌آوری آثار کتابداران کتابخانه‌های عمومی کشور پرداخت و برنامه راه آبادی که با تلاش همکار خوبم آقای دکتر منوچهری مدیر کل محترم استان فارس در حال اجراست از جمله اتفاقات خوب این همایش بوده است.

همچنین مشارکت کتابداران کتابخانه‌های عمومی کشور در برنامه‌های مختلف مخصوصاً پاتوق‌های مقاله خوانی کاری کاملاً داوطلبانه توسط همکاران خوب کتابدارم انجام شد. بیش از ۱۰۰ نفر از کتابداران کتابخانه‌های عمومی درگیر اجرای این برنامه‌ها از ترجمه مقاله، ارائه مقاله، نقد و بررسی مقاله و ... بودند.

استفاده از تجارب بین‌المللی نیز یکی دیگر از ویژگی‌های این همایش است. برای اینکه بتوانیم تصویری روشن و شفاف از روندهای و کارکردهای اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی دنیا به دست آوریم، بر آن شدیم تا با دعوت از اندیشمندان مطرح بین‌المللی در گام اول کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی دنیا را شناسایی کنیم و در گام دوم، با توجه به شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بومی کتابخانه‌های عمومی کشور، نسبت به بومی‌سازی و اجرای این کارکردها اقدام کنیم. لذا از  ۴ چهره ممتاز و معتبر جهانی در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی و ارتباطات جهت شرکت و سخنرانی در همایش دعوت به عمل آمد.

خروجی و نتایج این همایش در نهایت چه خواهد بود؟

مثل هر پدیده و مسئله نوینی لازم است که به‌طور شفاف چیستی، چرایی و چگونگی آن پدیده یا مسئله به خوبی روشن شود. حرکت به سمت کارکردهای اجتماعی در کتابخانه‌های عمومی ضرورتی انکارناپذیر است اما برای این حرکت اولاً بایستی تشریح می‌شد که کارکردهای اجتماعی و کتابخانه اجتماعی چیست؟ دوماً پاسخ داده می‌شد چرا اجتماعی کردن کتابخانه‌ها لازم است؟ و دوماً چگونه و با چه برنامه و طرحی می‌توانیم در این مسیر قدم برداریم؟ بنابراین مهم‌ترین هدف این همایش برجسته کردن نقش کتابخانه‌های عمومی در ساخت اجتماع و ارائه چشم‌اندازی  اجتماعی  از کتابخانه‌های عمومی برای سیاست‌گذاران، حرفه‌مندان، پژوهشگران، کتابداران و دانشجویان است. اگر بخواهم سایر اهداف فرعی توضیح دهم باید آن‌ها را چنین فهرست کنم:

۱- گفتگو و تولید متونی درباره نقش کتابخانه‌های عمومی در پرداختن به مسائل اجتماعی

۲- گفتگو و تولید متونی درباره  مسائل و آسیب‌های اجتماعی که کتابخانه‌های عمومی قادر به رفع آن هستند

۳- گفتگو و تولید متونی درباره  خدمات و برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی متناسب با نقش‌های اجتماعی گفتگو و تولید متونی درباره نحوه ایجاد حساسیت و تعریف جایگاه کتابخانه عمومی در جامعه

۴- ایجاد زمینه‌ای برای ارتباط و گفتگوی میان سیاست‌گذاران، حرفه‌مندان، پژوهشگران و کتابداران با تأکید بر نقش اجتماعی کتابخانه‌های عمومی

۵- ارائه برنامه عملیاتی برای مدیران و سیاست‌گذاران کتابخانه‌های عمومی کشور

در پایان جا دارد از همه عواملی که در اجرای این همایش نقش آفرینی کردند تشکر ویژه‌ای داشته باشم. از دبیر کل محترم نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور معاونین و مدیران ایشان که به‌عنوان یکی از اجرا کنندگان همایش کمال همکاری و مساعدت را داشتند، از هیئت‌مدیره انجمن علمی ارتقا کتابخانه‌های عمومی ایران که صادقانه در اجرای همایش تلاش کردند، اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان که این روزها شبانه‌روزی در حال آماده‌سازی شرایط برگزاری خوب همایش هستند و از عوامل اجرایی همایش که همگی از کارشناسان و کتابداران کتابخانه‌های عمومی کشور هستند سپاسگزارم.